Yutma Bozuklukları

Yutma Sürecine Genel Bir Bakış

Yutma, besinlerin ağızdan mideye taşınması işlemidir. İşlevsel olarak, birbirini sırayla izleyen evrelere ayrılır.

Birinci evre, yiyecek ve içeceklerin çiğnenerek, tükürükle beraber karıştırılıp yutmaya hazır hale getirilmesidir.

• Oral hazırlık
• Oral geçiş
• Faringeal
• Özefageal

Oral hazırlık ve oral geçiş evreleri istemli, faringeal ve özefageal evreler istemsiz gerçekleştirilen evrelerdir.

Oral hazırlık evresi

Yiyeceğin ağız içine alınıp, bolus haline getirilmesi ve yutmaya hazırlanmasını içerir.

Bolus, ağız veya dil yüzeyinin tabanının ön kısmıyla üst diş arkının çevrelediği sert damak arasında tutulur. Bu ağız içi pozisyonuna “tipper” denilir. Sağlıklı bireylerin çoğu bolusu bu şekilde ağızda tutar.

Yaşlı hastalar ise daha çok bolusu ağız tabanında konumlandırır. Bu pozisyonda normal yutma aşaması olarak kabul edilir ve “dipper” olarak isimlendirilir.

Oral geçiş fazında dil çok önemli rol oynar.

Faringeal evre

Bolusun özefagus yerine başka bölgelere kaçmaması için birçok refleks mekanizma çalışır. Diyaframın kontraksiyonu solunum ve yutmayı aynı anda yapmayı imkansızlaştırır.

Özefageal evre

Bolusun üst özefageal sfinkterden geçtikten sonra özefagus boyunca peristaltik hareketlerle mideye ilerletildiği fazdır. Alt özefageal sfinkterin gevşemesiyle, bolus mideye girdiğinde yutma tamamlanmış olur.

Genellikle yutma aktivitesi solunumun inspiratuar fazında başlar. Yutma esnasında solunum durur. Yutmanın tamamlanmasıyla solunumun devam eder.

Solunum yolundaki herhangi bir kalıntının temizlenmesine ekspirasyon aktivite yardımcı olur. Bu yapı koruyucu bir mekanizma görevi görür ve böylece aspirasyon önlenir.

Yutma Bozukluğu (Disfaji) Nedir?

Yutma bozukluğu genellikle rehabilite edilebilir bir bozukluktur. Yutma bozuklukları (disfaji) gıdaların ağız boşluğundan mideye geçişi esnasında ortaya çıkan problemleri kapsar. Bu problemler gıdanın mideye geçişindeki gecikme, engellenme ya da doğru olmayan bir yol izleyerek nefes borusuna kaçması şeklinde olabilir.

Yutkunma zorluğu yaşayan kişiler, gıdaları ağızdan mideye taşımak için normalde olması gerekenden daha çok çaba harcarlar. . Yutkunma zorluğu, yutma sürecinin herhangi bir aşamasında ortaya çıkabilir.

Gıdalar ses telleri seviyesine kadar inerse “penetrasyon”, ses tellerinin altına geçerse de “aspirasyon” olarak nitelendirilir. Herkes bazen yutma esnasında yediklerimizi aspire edebiliriz.

Sağlıklı bir kişi, yedikleri nefes borusuna kaçtığında refleks olarak öksürür ve boğazını temizleyebilir. Fakat refleksleri azalmış kişiler ne yazık ki aspire ettiklerini anlayamaz. Bu durum ciddi problemlere neden olabilir.

Yutma bozukluğu sebebiyle; yetersiz beslenme, kilo ve sıvı kaybı gibi problemler meydana gelebilir. Yutma bozukluğu , yeterli katı besin ve sıvı alımını zorlaştırabilir.

Disfajinin neden olabileceği bir diğer komplikayon ise zatürredir. Yutma sürecinde hava yoluna kaçan yiyecek ya da sıvı, akciğerlere bakteri girmesine neden olarak zatürreye yol açabilir.

Yutma Bozuklukları Nelerdir?

Yutma işlevinin sorunsuz olarak yerine getirilebilmesi için, çeşitli kas ve sinirlerin koordinasyon ve uyum içerisinde çalışması gereklidir. Bu kas ya da sinirlerin herhangi birinin fonksiyonundaki aksaklık disfaji oluşumuna sebep olabilir.

Etkilenen bölgeye göre genel olarak 3 disfaji türü vardır:

Oral Disfaji

Oral yutkunma zorluğu yaşayan hastalarda görülen yutma güçlüğü problemi ağızda oluşur. Genellikle inme gibi nörolojik bir problem yaşamış hastalarda bu durumla karşılaşılabilir. Bunun sebebi ise inme sonrası dil güçsüzleştiği için yiyecekleri çiğnemede zorluk yaşamak ve ağızda yiyecekleri hareket ettirmekte zorlanmaktır.

Faringeal Disfaji

Faringeal yutkunma zorluğu yaşayan hastalarda görülen yutma güçlüğü problemi boğazda oluşur. Boğaz bölgesindeki sorunlara genellikle sinirleri etkileyen Parkinson hastalığı, felç, amyotrofik lateral skleroz gibi nörolojik problemler neden olur.

Özofageal Disfaji

Bu tip yutkunma zorluğu yaşayan hastaların yutkunma zorluğuyla ilgili problemi yemek borusundadır. Bunun sebebi genel olarak bir tıkanma ya da tahriş olabilir. Bu problem için genellikle cerrahi bir prosedür gerekmektedir.

Yutma Bozukluğunun Nedenleri

Yutma bozukluğu yeni doğandan yaşlılara kadar her yaş grubunda birçok nedene bağlı olarak ortaya çıkabilir.

Yutma bozukluğuna neden olabilen hastalıklar;

• Beyin Kanaması ve Travmaları,
• İnme,
• Parkinson,
• ALS,
• Demans,
• Multiple Skleroz,
• Muskuler Distrofiler,
• Krikofaringeal disfonksiyon,
• Ezonifolik özofajit,
• Gastro-özofageal reflü hastalığı, yemek borusunda web (yemek borusunda yer alan ağ benzeri yapılır) ya da fıtıklaşma olması,
• Gırtlak kanserleri,
• Alt yutak (hipofarenks) kanserleri,
• Baş boyun kanser cerrahisi ve/veya radyoterapileri sonrası,
• Ağız kuruluğu yapan romatizmal hastalıklarda görülebilmektedir.

Bu hastalıklar boğaz kaslarını zayıflatabilir; bu sebeple yutulmaya başlanan yiyeceklerin ağızdan boğaza ve akabinde yemek borusuna iletilmesi zorlaşabilir.

Yutulmaya çalışılan yiyecekler, soluk borusundan aşağıya ya da burundan yukarıya gidebilir; bu durumda kişi öğürebilir, öksürebilir veya boğulabilir.

• Uygun olmayan takma dişler
• Eksik dişler
• Azalmış tükürük akımı,
• İlaçların yan etkisi
• Yaşa bağlı kas güçsüzlüğü
• Yemek borusu girişindeki veya mide girişindeki kapakçık sorunları, trakeostomi tüpü varlığı,
• Hareketsiz ses teli
• Ağız, gırtlak veya yemek borusu tümörü
• Baş boyun bölgesine uygulanan cerrahi operasyonlar, ışın tedavileri veya kemoterapiler

yutma bozukluğu nedenlerinden olabilir.

Yutma Bozukluğunun Belirtileri

• Yutkunurken ağrı duymak
• Yutkunamamak
• Yeme içme sırasında ya da hemen sonrasında öksürmek
• Çiğneme ya da yutma sırasında daha fazla çaba ya da zamana ihtiyaç duymak
• Tükürüğü, katı ve sıvı gıdaları yutarken boğaz veya göğüste takıntı hissi veya ağrı duymak
• Boğaz ve göğüste yanma, acıma
• Sıvı ve katı gıdaların nefes borusuna kaçması, öksürük ve boğulma hissi
• Salya akıntısı
• Ani kilo kaybı
• Yiyecekleri çok küçük parçalara ayırmaya ihtiyaç duymak
• Sık yaşanılan mide ekşimesi

Yutma Bozukluğunda Kullanılan Değerlendirme Yöntemleri

Normal ve anormal yutmada oral, faringeal, laringeal, üst özefageal ve solunum fonksiyonlarını değerlendirilir.

Tedavi stratejilerinin uygunluğunu ve etkinliğini belirlemek için

• DKT tarafından bağımsız olarak ve
• DKT tarafından meslekler arası ekibin diğer üyeleriyle (radyolog, radyoloji teknisyeni, kulak burun boğaz uzmanı, vs.) değerlendirilir.

Değerlendirmenin amacı;

• Yutma ile ilgili yapıların anatomi ve fizyolojisini değerlendirmek, hareket açıklığını ve hareketin koordinasyon ve zamanlamasını analiz etmek.
• Yutma mekanizmasının duyu ve basınç oluşumu ile ilgili çıkarımlar yapmak.
• Bolusun kontrolünü, akışını, zamanlamasını, yanlış yönlendirilmesini ve kalıntısını görselleştirerek disfajinin varlığını, nedenini ve şiddetini belirlemek.
• Hipofarinks ve gırtlakta salgıların varlığını, yerini ve miktarını, hastanın salgılara duyarlılığını görselleştirip salgıları temizlemek için gösterilen çabaları görmek.
• Penetrasyon ve/veya aspirasyonun varlığını ve nedenlerini belirlemek.
• Çeşitli bolus kıvamlarının ve hacimlerinin güvenliğini belirlemek.
• Sessiz aspirasyonun varlığını belirlemek.

Değerlendirme Yöntemleri;

• Videofloroskopi
• Endoskopi (FEES, FEEST)
• Ultrasound
• Sintigrafi
• Manyetik rezonans görüntüleme (MRI)
• Fonksiyonel Manyetik rezonans görüntüleme (fMRI)
• Positron Emisyon Tomografi (PET)
• Özefagogram
• Bilgisayarlı tomografi
• Elektromiyografi (EMG)
• Elektroglottografi (EGG)
• Faringeal manometri
• Servikal oskültasyon
• Dil basıncı/gücü ölçümü (IOPI)
• Özefageal pH mönitorizasyonu

Yutma Bozukluğunda Terapi Yöntemleri ve Süreci

Yutma bozukluğunda terapi süreci altta yatan nedene ve bozukluğun tipine bağlı olarak değişiklik gösterir.

Yutma bozukluğu kimi zaman herhangi bir terapi yapılmadan da kendi kendine geçebilir. Bazı yutma problemlerinin tedavisi ise bir ya da daha fazla uzman tarafından yönetilir.

Oral ya da faringeal disfaji genellikle nörolojik problemlerden kaynaklandığı için kesin başarılı bir tedavi sağlamak zordur.

Bununla birlikte Parkinson hastalığı nedeniyle disfajisi olan hastalarda, ilaçlar ile iyi yanıt alınabilir. Oral ve faringeal yutma güçlüğü tedavisinde şu yöntemler kullanılır:

Yutma Terapisi

Yutma terapisi, dil ve konuşma terapisti rehberliğinde yapılır. Hastaya etkili yutma için yeni yollar öğretilir. Ayrıca fizik tedavi ile zayıf kasların güçlendirilmesi amaçlanır.

Tüpten Beslenme

Danışanda zatürre, yetersiz beslenme veya sıvı – elektrolit dengesizliği riski varsa, bir burun tüpü (nazogastrik tüp) veya PEG (perkütan endoskopik gastrostomi) ile beslenmesi gerekebilir. PEG tüpleri doğrudan mideye cerrahi yolla takılır ve karına açılan küçük bir delikten geçer.

Diyet

Bazı yiyecek ve sıvıların veya kombinasyonlarının yutulması diğerlerine göre daha kolaydır. Yutması en kolay yiyecekler tercih edilir. Bu sırada dengeli ve düzenli bir diyet programına uyulması önemlidir.